Naar de stembus: werkt de opkomstplicht nog wel?

Uit een studie van politiek geograaf Filip De Maesschalck blijkt dat één op zes Belgen niet ging stemmen bij de gemeenteraadsverkiezingen in oktober vorig jaar. Dat zijn in totaal 1,1 miljoen ingeschreven kiezers. Toch zou het afschaffen van de opkomstplicht volgens kenners het aantal niet-stemmers verhogen met 20%.

Foto: loopbaanfit.nl ©

Uit het onderzoek komt naar voren dat het aantal niet-stemmers ten opzichte van 2006 met vier procent is gestegen. De Maesschalck nam voor zijn onderzoek het aantal ingeschreven kiezers als vertrekpunt, eerder dan de in de media verschenen uitgebrachte stemmen. 

Opkomstplicht

België is een van de weinige landen waar momenteel de opkomstplicht nog geldt. Veel andere Europese landen hebben wel zo een opkomstplicht gehad maar hebben dit  afgevoerd. De klassieke discussie over het stemrecht als alternatief voor de opkomstplicht wordt met dit soort bedroevende onderzoeken weer flink gevoed. 

Voorstanders van het stemrecht menen dat met de komst van het stemrecht politiek weer echt inhoud krijgt, omdat politici dan moeten vechten voor iedere stem. Nu lijken veel kiezers gratis prooien voor de machtige elite in Brussel. Toch is dit een vertekend beeld. Volgens politiek docent Peter Thijssen van de Universiteit van Antwerpen zou een afschaffing van de opkomstplicht het aantal stemmers met nog eens minimaal twintig procent verlagen. “De opkomstplicht is een regel die bestaat en blijkbaar toch niet wordt opgevolgd, maar het afschaffen van deze regel leidt zeker tot een flinke daling van het aantal stemmers.” Volgens Thijssen heeft het huidige systeem zelfs voordelen. “De Belg is een volk dat niet graag mee doet aan iets zonder geïnformeerd te zijn. De opkomstplicht brengt met zich mee dat het volk interesse moet tonen in de politiek en er ook tijd voor maakt.” Ook volgens Petra Meier, politicologe aan de Universiteit van Antwerpen is het huidige systeem een goede zaak. “Stemplicht zorgt ervoor dat mensen betrokken worden bij het politieke bestel.” 

Opleiding

Volgens Meier is politieke vorming echter essentieel in ons huidige systeem. “Juist omdat iedereen verplicht wordt om deel te nemen, is een zekere vorm van educatie heel belangrijk.” De niet-stemmers bevinden zich vooral onder laagopgeleiden. De groep van maatschappelijk zwakkeren zou eenvoudig politiek geëngageerd kunnen worden door een opleiding. “Wanneer men op de middelbare school al zou beginnen met een zekere politieke opvoeding, dan is de stap om te gaan stemmen veel kleiner”, zo meent Meier. Volgens Thijssen is het invoeren van politieke educatie op school geen gemakkelijke opgave. “Politieke socialisatie is geen wondermiddel. Toch is er nog veel werk, het zal in de vakoverschrijdende eindtermen aan bod moeten komen want een vak als politieke vorming bestaat vandaag niet.” 

Eerder dan opleiding op school pleit Thijssen ervoor dat stemmers hun stemgedrag laten afhangen van gepresteerd politiek werk van een bepaalde partij. “Veel meer moet gekeken worden naar wat bepaalde partijen al gepresteerd hebben in plaats van de hypothetische beloften en oneliners die niet nagekomen worden.” Hierdoor zou de stemmer zonder echt politiek geïnteresseerd te zijn toch kunnen weten welke partij het beste voor zijn of haar belangen opkomt. 

Er wordt ook gewaarschuwd voor het gevaar van niet stemmen. Volgens Meier is de opkomstplicht aan een persoonlijk belang verbonden. “De maatschappelijk zwakkeren zonder politieke opleiding en opvoeding hebben vaak niet de mondigheid en het besef wat bijvoorbeeld een hooggeschoolde bedrijfsleider wel heeft.” Hij ziet met andere woorden het belang in van zijn politieke stem. Dit soort mensen stemt autonoom, zelfs al was er geen plicht. 

Wat als?

De grote vraag die gesteld wordt is: wat als we stemrecht zouden invoeren? Zoals al gezegd en ook uit onderzoek is gebleken, verbindt stemrecht niet meer mensen aan de stembus, integendeel. 

Uit cijfers blijkt dat tijdens de verkiezingen voor de  Tweede Kamer in Nederland vorig jaar een opkomst was van 74,5 procent. Dit is minder dan in België maar wanneer je nagaat dat deze mensen allemaal vrijwillig en uit een zekere overtuiging naar de stembus komen, lijkt het zeker geen verkeerde uitslag. Uiteraard ligt ook het percentage ongeldige stemmen in landen met stemrecht lager dan in landen waar men opkomstplicht hanteert. 

Er zijn uiteindelijk twee conclusies te maken bij het afschaffen van de opkomstplicht. Laaggeschoolden worden minder vertegenwoordigd bij het hanteren van stemrecht en het idee dat de machtsverhoudingen zouden veranderen door het aanpassen van de verplichting om te stemmen naar een bevoegdheid verandert de politieke machtsverhoudingen niet. 

G1000

Sommige burgers zijn faliekant tegen de stembusgang. Volgens David Van Reybrouck lijden veel Europese landen aan het “Democratisch Vermoeidheidssyndroom”, zo stelt hij in zijn nieuwe boek “Tegen Verkiezingen”. Volgens Van Reybrouck is het bij ons veel te veel ingebakken dat democratie en verkiezingen bij elkaar horen. “We zijn allemaal electorale fundamentalisten geworden. Wij minachten de gekozenen, maar aanbidden de verkiezingen”, zo schrijft hij in Knack. 

Als alternatief op de standaard verkiezingen stelt Van Reybrouck loterijdemocratie voor. 

Samen met hem is een groep geëngageerde mensen opgestaan die mee willen beraadslagen in het politieke proces. Onder de naam G1000 organiseerden ze in Brussel een bijeenkomst met duizend willekeurig gekozen burgers die zo onbevangen kunnen overleggen. Alle lagen van de bevolking en ook alle problemen zijn vertegenwoordigd. Het doel: met het manifest dat is ondertekend wil de G1000 een concreet model uitvinden dat met een nieuwe impuls de huidige impasse in het land opheft. 

Op basis van een trechterproces wil men na een algemene publieke online raadpleging, kwam men op 11 november 2011 samen in Brussel voor een burgertop. Hier kwamen 704 burgers samen om te debatteren over belangrijke thema’s. Als afsluiting van deze overleg- en denkdag, werd een groep van 32 personen opgericht. Deze groep moet zich gaan buigen over de resultaten van de burgertop om zo samen te komen tot een concrete beleidsaanbeveling met als doel om zelf echt een vinger in de pap te hebben in de politiek. Na analyse en synthese is de vraag “Hoe omgaan met werk en werkloosheid in onze samenleving?” weerhouden als basisvraag voor het burgerpanel.